رختشویخانه؛ نمادی از تاریخ کهن مردم شهر زنجان/ تلفیقی هنرمندانه از آب و سنگ در بافت تاریخی زنجان

به گزارش خبرنگار مهر در زنجان، این بنا در حد فاصل خیابان سعدی و داوود قلی، در کوچه فرهنگ واقع شده و یکی از بناهای جالب توجه و عام المنفعه زنجان به شمار می رفته است. این بنا در سال 1345 ه . ق توسط دو برادر به نام های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شده است.

امروزه خيابان سعدي وسط به فاصله يكصد متري از سمت غربي آن عبور نموده و از طريق كوچه فرهنگ به بناي مزبور مرتبط مي  شود علاوه بر اين پديده عارضي شبكه ارتباطي متعدد و گسترده اي، اين بنا را با كل شهر مربوط مي سازد.

مجموعه تاريخي رختشويخانه در سال 1319 در دفتر انديكاتور اداره ثبت اسناد و املاك زنجان به ثبت رسيده، زمين اين بنا در سال 1347 هجري قمري مطابق با 1307 هجري شمسي توسط علي اكبر توفيقي رئيس بلديه شهر (شهردار) زنجان از باقرخان امجد نظام به قيمت 185 تومان خريداري شده است. محل موصوف قبل از احداث رختشويخانه با هرز آبهاي سطحي مملو و به بابا جامال چوقوري (گودال بابا جمال) معروف بوده است.

اين بنا توسط دو برادر به نام هاي مشهدي اكبر (معمار) و مشهدي اسماعيل (بنا) در كدت 15 ماه به اتمام رسيده و سنگهاي آن ازمعدن سنگ روستاي اژدهاتو استخراج و پس از حجاري توسط كاري هاي بلديه (شهرداري) به محل بنا حمل شده است.

آب مجموعه از قنات قلعچه حاجي ميربهاء الدين تامين مي گرديده است. متولي رختشويخانه توسط رئيس بلديه گمارده مي شد و ساليان متمادي شخصي به نام اصغرخان بوده كه عيال ايشان به نام معصومه خانم مديريت آن را برعهده داشته، اصولاً رختشويخانه براي آحاد شهروندان بابت سرايداري از مراجعين اخذ مي نموده است.

اين بنا در نوع خود منحصر به فرد بوده و از سال 1377 به عنوان موزه مردم شناسي استان زنجان مورد بازديد گردشگران و علاقمندان قرار مي گيرد.

مجموعه‌ تاریخی رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر زنجان در یک منطقه‌ پرتراکم مسکونی احداث شده است که به عنوان نگینی در مرکز شهر زنجان می درخشد رختشویخانه جنبه عام المنفعه داشته و بدون دریافت پولی در تمام مدت شب و روز در اختیار شهروندان قرار می گرفته است.

مجموعه تاریخی رختشویخانه زنجان به لحاظ کاربردی یک بنای استثنایی و در نوع خود بی‌نظیر است. این بنا در منطقه پر تراکم مسکونی، موسوم به عباسقلی خان و محله معروف به بابا جامال چوقوری (گودال بابا جمال) احداث شده است که امروزه خیابان سعدی به فاصله یکصد متری از سمت غربی آن عبور کرده و از طریق کوچه فرهنگ به بنای مزبور مرتبط می شود و آب مجموعه از قنات قلعچه حاجی میربهاء الدین تأمین می شده است.
 
مخزن آب رختشویخانه ‪۱۷‬متر طول، 5.11 ‬متر عرض و هشت متر ارتفاع دارد که با سه واحد پوشش طاق و تویزه برروی جرزها و دیوارها سقف شده است. سطوح داخلی بنا تا ارتفاع چهار متری، دارای اندود ساروجی است و به نظر می رسد که بنا می توانسته تا این ارتفاع با آب پر شود که دراین صورت مخزن گنجایشی در حدود740 مترمکعب آب داشته است.

 قسمتی از این مخزن به فضایی شبیه تراس که مشرف به محل شستشو (جهت اشراف کامل مدیریت بر اعمال استفاده کنندگان) است اختصاص یافته است.
 
فضای شستشو از ساخت و طراحی جالبی برخوردار است پوشش طاق و تویزه این بنا در میانه بر روی یک ردیف ستون سنگی 11 تایی و در کناره ها بر روی جرزها و دیوارها قرار گرفته است. ستون ها از یکدیگر 5.70  متر فاصله دارند و ارتفاع قابل مشاهده آنها 2.70 متر است.در فضای میانی طاق های بالای ستون ها، گنبد های عرقچینی نهاده و در هر کدام از آنها پنج زنه نورگیر تعبیه تعبیه شده است. نورگیرهای دیگرینیز در دیوارها وجود دارد.

در این فضا برای شستشوی رختها و دیگر وسایل حوضچه های سنگی متعددی ساخته شده که از طریق مجاری آب از مخزن اصلی تغذیه می شوند و فاضلاب حاصل نیز از طریق کانالی که در زیر پاشویه ها قرار دارد به بیرون بنا منتقل می شود. مجاری آب، حوضچه ها و پاشویه ها از سنگ های تراشیده ساخته شده است.

محل شستشوی رخت به طور قرینه ازچهار واحد حوضچه و مجاری آب در حد فاصل حوضچه ها تشکیل یافته است. آب مورد نیاز ابتدا پس از عبور از یک مجرا به طول یک متر به حوض نخستین داخل شده و از سر ریز آن به حوض دومی سرازیر می شود.

در طرفین شرقی و غربی این حوض دو مجرای آب قرار گرفته تا انتهای سالن به حوض سومی که به قرینه حوض دومی ساخته شده، امتداد می یابد در وسط جبهه طولی این مجرا در هر طرف یک واحد حوض ایجاد شده به طوری که مجرای مورد بحث را به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می نماید. در امتداد مجرای موصوف دو ردیف پاشور تعبیه شده که مجرای آب و حوضچه ها را بطور قرینه محاط می کند از این رو به طور کلی محل شستشوی رخت به چهار قسمت تقسیم شده است.

ابتدای شستشو یعنی انتهای جریان آب، به عنوان حوضچه مخصوص لباسهای بسیار آلوده و لباسهای مربوط به افراد با امراض ساری مورد استفاده قرار می گرفته است مجرای آب واقع در حد فاصل حوضچه دوم و سوم مخصوص لباسهای نسبتا تمیز و محل آبکشی و همچنین حوضچه چهارم مخصوص شستشوی ظروف آشپزخانه و بالاخره حوضچه آخر (اولین حوض از حرکت آب) محل آب تمیز و خوراکی بوده است.

چنین مجموعه ای با عملکرد یاد شده در هیچ جای ایران مشاهده نمی شود اما سبک معماری، ابعاد و تناسبات رعایت شده در قوسها و تویزه ها با بناهای عام المنفعه هم دوره شهر زنجان قابل مقایسه اند سیستم کلی آن را بسادگی می توان با مساجد عباسقلی خان، دروازه ارک، مسجد و تکیه قهرمان مقایسه نمود بنا در دوره اخیر تعمیر و مرمت شده و به شماره 1747 به ثبت تاریخی رسیده است و به عنوان موزه مردم شناسی مورد استفاده قرار می گیرد.

.....................................

گزارش: زهرا مقدمی